Denizci Şarkıları (Sea Shanties) - Shamser Mambra

Radyo, televizyon ve diğer teknolojik mucizelerin eğlence aracı olarak ortaya çıkmasından çok önce halk şarkıları ve diğer geleneksel sanat türleri bize keyif verdi.

Bu tür geleneksel sanat biçimleri,  yerel kültürlerce dünyanın dört bir tarafında üretildi. Şarkılar ve hikâyeler çoğunlukla etnisite, bölge, din veya meslek gibi ortak paylaşılan özellikler etrafında bir araya gelen topluluklarda var oldu ve icra edildi.

İş şarkıları olarak da bilinen pek çok halk şarkısı çalışanlar arasında eşgüdüm sağlamak ve iş verimliliklerini artırmak amacıyla üretildi ve kullanıldı. Ayrıca bu şarkılar yorucu işlerinin işçiler üzerinde yarattığı bıkkınlığı azaltmaya yardımcı olmaktaydı.

Heyamola (Shanty) Nedir?

Sayısal eğlenceler çağından evvel yaşamış olan denizciler aylar süren yolculukları boyunca gemide sorunsuz çalışmalarına yardımcı olacak iş şarkıları üretti. Heyamolalar, uluslararası ticaret ve savaşların yelkenli gemilerle yapıldığı Yelkenli Çağı’nda (16. yüzyıldan 19. yüzyıl ortalarına kadar) kabasorta armalı gemilerdeki (square rig)* denizcilerin ürettiği ve söylediği iş şarkılarına benzer.

Heyamolaların kullanımının; denizciliğin meşakkatli zorluklarının tek düze doğasıyla mücadele etmenin bir yolu olarak başladığına inanılmaktadır. Söyledikleri şarkılar denizcilerin gündelik işlerine zevk ve neşe veriyordu. Öyle de olsa -insanların açıklamalarının aksine- aslında denizde kaldıkları zamanları keyifli geçirmede kullanılan bir araç olmaktan ziyade bu şarkılar yalnızca çalışırken veya belirli görevleri yerine getirirken kullanıldı.

Moby Dick filmindeki heyamoladan bir örnek:

Heyamolacı                 : Bütün çizmelerimiz ve giysilerimiz rehinde

Denizciler                    : Kan kırmızı güllerinizi aşağı çekin, aşağı çekin

Heyamolanın Kökeni

Hakkında pek de ikna edici olmayan hipotezler olmasına karşın heyamola (shanty) kelimesinin kökeni hâlâ bilinmemektedir. Yaygın iddiaya göre heyamolanın (shanty) etimolojik kökeni Fransızca “şarkı söylemek” anlamına gelen chanter kelimesinden gelmektedir. Heyamola (shanty) kelimesinin özellikle Amerikan tarzı ticaret gemilerinde üretilen iş şarkılarının farklı bir türünü ifade etmek için 19. yüzyılın ortalarında ortaya çıktığı düşünülmektedir. Ancak chanter kelimesinin shanty kelimesine evrildiği genel kabul görse de İngiliz jargonu ile bağlamsal bağlantıdan koparmak için o dönemdeki modern Amerikan denizcilik dilinde chanter terimi  “chantey”e dönüştürüldü.

Heyamola Türleri ve Kullanımı

Heyamola biçimsel özellikleri ve kendine özgü kullanım tarzı bakımından diğer iş şarkılarından farklıdır. Genellikle heyamola bir denizcinin bir kıta söylediği diğer denizcilerin de birlikte cevap verdiği çağrı ve yanıt (call and response) düzeninde icra edilir. Şarkı ve nakarat olarak bilinen bu iki bölümde; şarkıcı sadece koronun katılımını sağlayacak ritmi kuran sözleriyle başlatır.

Ait oldukları işçi grubuna bağlı olarak şarkılar birçok kategoriye ayrılır ancak genel olarak heyamolalar üç kategoridir: Uzun (long haul), kısa (short haul) ve palamar (capstan)** heyamalosı. Uzun heyamolalar, kandilisa (halyard)*** olarak da bilinmektedir ve uzun süren ağır işler yapılırken söylenmektedir. Çoğunlukla kandilisa şarkıları yelkenleri açma ve çekme işleminde eşgüdüm sağlamak için kullanılır. Bu tür heyamolar için her kıtanın sonunda bir nakarat başlar. Halatı çekişler arasında derin bir nefes almalarını ve güç toplamalarını sağlayarak denizcilerin kendilerini koordine etmelerine yardım olmaktadır. ‘Adamı Yere Serin/Blow the Man Down’ en popüler uzun heyamolalardan biridir.

Kısa veya sık nefes aralığı heyamolalar nispeten az bir sürede hızlı bir çekmeye ihtiyaç duyulan görevlerde kullanılırdı. Yelkeni fora ederken (unfur) veya toplarken (short sail) söylenen bu heyamolalar, denizcilerin işlerini emniyetli ve verimli yapmaları için aynı hızda çalışmalarına yardımcı olurdu. Kısa heyamolalardan biri olan ‘Paddy Doyle’un Çizmeleri/Paddy Doyle’s Boots’ özellikle yelkenleri fora ederken kullanılırdı. Palamar (capstan) veya ırgat (windlass) heyamolaları sürekli ritim gerektiren uzun süre tekrarlayan görevlerde kullanılırdı. Şarkı, ırgat palamar babasının (capstan) etrafındaki mürettebatın ağır yelkenleri veya gemi çapalarını kaldırırken ve indirirken söylenirdi. ‘Sarhoş Denizci/Drunken Sailor’ belki de herkesin bildiği en meşhur palamar  heyamolasıdır.

Bunlara ilaveten, ahşap gemilerdeki su sızıntılarıyla uğraşırken söylenen  pompa ile basma (pumping) heyamolaları olarak bilinen şarkılar da vardır. Eski ahşap yelkenli gemiler doğal olarak az da olsa su sızdırırdı. Geminin sintinesindeki (bilge)**** suyu boşaltmak denizciler için yorucu bir işti. Benzer biçimde, balina heyamolaları balina gemisinde çalışmanın zorluklarını anlatır. Aylarca süren yolculuklara çıkan balina gemilerindeki denizciler tehlikeli ve yaşamı tehdit eden durumlarla karşı karşıya idiler. Balina heyamolaları, haşinliğin ve tehlikelerin üstesinden gelmek ve hayatta kalmak için güç veriyordu.

Heyamolaların ritimleri denizcilerin gemide eşgüdüm halinde çalışmalarına yardımcı oluyordu. Şarkının icrasını ve bir grubun parçası olması sağlayan esas unsurlar ritim ve tempoydu. Denizcilerden  çok güzel şarkı söyleme yeteneği beklenmiyordu. Amaç denizcilerin işlerini daha düzenli yapmalarına yardımcı olacak tek bir komuta zinciri sağlamaktı. Bu nedenle  planlı ve detaylı besteler yerine sözler ve melodi doğaçlamaydı.

Maninin (ditty) sözleri ve ezgisi gündelik işlerin hareketini ve düzenini uygundu. Daha önce de bahsettiğimiz gibi, yatay ırgatın (windlass) hareketinden vinç ve yelkenlerin kaldırılmasına kadar denizcilerin bütün gündelik işlerinin bir heyamolası vardı. Yelkenli gemilerde heyamolalara atfedilen rol  ile denizcilerin gündelik yaşamlarıyla iç içe geçmiş olması 19. yüzyıl denizciliğine özgü önemli özelliklerdi.   

Denizciler görevlerini yerine getirirken beste yapmalarının ve onları adlandırmalarının yanı sıra deniz şarkılarını karada bıraktıkları yakınlarıyla yeniden bağlantı kurma yolu olarak kullandılar. Bu tür denizci şarkıları deniz heyamolalarından farklıydı ve fo’c’sle***** denilirdi. Adını gemideki denizcilerin kamalarından türetilmiştir. Bu şarkılar son derece duygusaldır ve denizcilerin uçsuz bucaksız okyanusta ek bir aidiyet duygusu geliştirmelerine yardımcı olmaktadır.

Heyamola Kültürünün Düşüşü

Diğer iş şarkıları gibi heyamolalar da ortaya çıkışından bu yana yaklaşık 50 yıllık bir zaman diliminde gelişti ve gemilerdeki iş yükünü en aza indirdi. Gemi yapımındaki gelişmeler ve teknolojinin kullanılması daha gelişmiş gemilerin üretilmesinin yolunu açtı. Sonuçta 1900’lere doğru denizcilerin en basit rutin görevlerinde harcadıkları zaman ve emekteki azalma heyamolaların düşüşüne neden oldu. Modern denizcilerin bugün bile sevdikleri heyamolalar, modern gemilerin görevleri yapmak için büyük bir insan gücüne ihtiyaç duymamasından dolayı artık iş şarkıları olarak nadiren kullanılmaktadır.

Günümüzde artık heyamolalar söylenmeseler de heyamola meraklılarının topladığı ve dünyaya sunulan bu tür denizci şarkılarının geniş bir repertuarı vardır. Denizcilik camiasının  o dönemlerini asla tekrar yaşatamayacak olan bu şarkı şaheserleriyle sayısal ortamdaki videolar ve şarkı sözleri aracılığıyla bağlantı kurabilirsiniz. 

* (Ç.N.) Kabasorta arma; geminin temel itici unsuru olan seren denilen yatay direklerin direklere dik açı yaptığı yelken düzeni

** (Ç.N.) Irgat palamar babası (Capstan); sahile verilen halatların boşunu alarak halatı germek için halatın gemide kalan kısmının sarıldığı ırgat üzerindeki yanları çıkıntılı yatay ve dikey vaziyetteki silindir

*** (Ç.N.) Kandilisa (halyard); yelkenleri yukarı kaldırırken kullanılan halat

**** (Ç.N.) Sintine (bilge of vessel); geminin su hattı altında kalan iç kısmı

***** (Ç.N.) Fo’c’sle; yelkenli gemilerde ön direğin ilerisi, ön-üst güverte (baş kasara) ve geminin baş kısmında tayfa kamarası olarak yapılan kısmıdır.

 

* Metin,  yazarın  Marine  Insight  web  sitesinin  11  Ekim  2019  tarihli yayınındaki makalesinden alınarak çevrilmiştir.

https://www.marineinsight.com/life-at-sea/what-are-sea-shanties/

 

** Heyamola hakkında daha ayrıntılı bilgi için bakınız:

http://www.taussmarine.com/seyirdefteri/index.php/denizci-sarkilari-heyamolalar/

Shamseer Mambra

Serbest Gazeteci