A’dan Z’ye Roland Barthes’in Mitoloji Teorisi : Mitlerin Eleştirel Teorisi - Andrew Robinson

Roland Barthes hakkındaki dizinin ikincisinde politik teorisyen Andrew Robinson Fransız yazarın mitler teorisini sunuyor.

Andrew Robinson
Birleşik Krallık’da politik kuramcı ve aktivist. Athina Karatzogianni ile birlikte  yazdığı   Çağdaş  Dünyada  Güç,  Direniş  ve  Çatışma:  Sosyal Hareketler,  Ağlar  ve  Hiyerarşiler  kitabı  2009 Eylül’de  yayımlandı. Ceasefire sitesinde her Cuma günü “Teoride” köşesini yazar.

Barthes’in eserinin en bariz politik yönü onun “mitolojisi” veya mitlerin analizidir. Çalışmalarındaki mitlerin pek çoğu politika ve gazetecilik alanlarından gelmektedir. Barthes’in mitlere dair eseri medya çalışmalarındaki söylem analizi hakkında önceden fikir vermektedir. Özellikle sağcı popülizm ve tabloid* basındaki tipik söylem türünü tartışmaktadır.

Barthes’in, “Mitoloji” eserindeki ana amacı belirli gizil mitlerin işleyişini incelemektir. Mit, ikinci derece göstergebilim sistemidir (semiotic system). Önceden inşa edilmiş göstergeyi (sign) alır ve onu gösterene (signifier) dönüştürür.    

Barthes’in örneği Fransız bayrağını selamlayan siyah askeri gösteren dergi kapağıdır. Birinci derece dil düzeyinde, bu resim bir olayı belirten (yani bayrağı selamlayan bir asker) bir gösterendir (signifier) (yani görüntü). Fakat ikinci derece mitoloji düzeyinde, o başka bir şeyi gösterir: Birçok etnik yapıdan oluşan büyük bir imparatorluk olarak Fransa düşüncesi, Fransızlık ve askerliğin birleşimi. 

Mit üstdildir (metalanguage). Dili kendisi hakkında konuşmak amacıyla araca çevirir. Ancak, göstergenin (sign) inşasını gizleyerek baskıcı bir yolla yapar. Mitlerin sistemi nesneleri gösteren ham maddesini benzerliğe indirgeme eğilimindedir. Mesela, bir fotoğrafı ve bir kitabı aynı şekilde kullanır.

Mitler diğer gösterenlerden (signifiers) farklıdır. Evvela asla keyfi değillerdir. Onları harekete geçiren bir tür benzeşim (anology) içerirler daima. Yalnız bilinçlilik düşüncesinin tersine, mitler herhangi bir şey gizlemezler. Bunun yerine, belirli bir anlam taşıyan imgeleri (image) ve göstergeleri (sign) değiştirir veya bozar. Şeyleri saklamaz, onları bozar. Göstergenin tarihini yabancılaştırır.

Barthes’in mitlere temel itirazı, dilden tarihi kaldırmasıdır. Belirli göstergelerin doğal, sonsuz, mutlak veya donmuş görünmesini sağlar. Böylece tarihi doğaya dönüştürür. Onun işlevi, dili dondurmak veya hapsetmektir. Karışık olguları belirleyici olarak alınan birkaç özelliğe indirgeyerek yapar genellikle bunu. Barthess; Bask tarzında olduğunu belirli göstergelerle gösterişle sergileyen ve kırsal kesimdeki Bask evleriyle karşılaştırıldığında bazı eksi tarafları olan Paris’teki Bask dağ evi örneğini kullanmaktadır. (Evin eğimli tavanı var fakat ahırı yok).

Barthes’in bütün dil-kullanımını mit olarak değerlendirmediğini vurgulamak hayati öneme sahiptir. Mitlerin gerekli olduğuna inanmaz. Sosyal inşacılığı (konstrüktivizmi) da kısmidir. Mitik inşalarından ayrılan özgül nitelikli şeylere inanır. (belki düz anlam dil sayesinde ulaşılabilir) Fakat bir göstergebilimci sadece gösterge veya mitleri çalışabilir, şey’leri (things) değil.

Barthes’e göre, o, şarabın güzelliği mitini veya gerçekte sahip olmadığı özü (essence) olarak şarabın gösterilen (signified) şeklini bize anlatabilir. Şarap, gerçekte, duyu deneyiminin koşullu nedenlerinden güzel olabilir. Fakat bir göstergebilimci bunu bize söyleyemez.

Bu nedenle bir bakıma, mite olumsuz bir yaklaşımdır bu: Yerine koymak yerine parçalamaktır. Belki de özden ziyade yerleşik deneyimlerden söz ederek mitin ötesine geçmek için dilin mitolojik olmayan şekilde yeniden inşa edilmeye ihtiyacı olduğu yorumunda bulunabilir biri sonunda. Fakat bu Barthes’in tasarı alanının dışındadır.

Çok önemli bir şekilde, mitler anlam inşasında okuyucuların rolünü ortadan kaldırır. Mitler yorumlamaktan ziyade alımlanır. Yorumlamaktan ziyade alımlanan bir mesaj kodlar sayesinde yorumlama gerektirmez. Yalnızca belli bir kültürel bilgi lazımdır. (Birisi bilginin yankısına karşılık gelen hayatın belli biçimine de ihtiyaç olduğunu ekleyebilir.)

Mitlerin tüketicileri burada mitleri gerçekten okuyan diğerlerinden farklılaşmalıdır. Barthes gibi göstergebilimcilere göre, bir mit, özlerin gerçekte sahip olduğu temelsizliği örtmenin yolu olarak sadece ‘mazeret’dir. Gazete editörünün kapak fotoğrafını seçmesi gibi mitleri üreten için onlar bilinçli olarak seçilen basit örnek veya sembollerdir. Her iki durumda da aslında mitler “alımlanmaz”. Hem gazeteci hem de göstergebilimci mitlerin inşa edildiğini çok iyi bilirler.

Barthes’e göre, bir mitin tüketicisi –mesela, çoğu tabloid okuyucuları- onu inşa edilmiş bir mit olarak görmez. Sadece gösterdiği (signifies) varlığın özü olarak sadece imgeyi (image) görürler. Örneğin; selamlayan siyah askerde Fransız emperyalliğinin varlığını görürler. Gördüğü şeylerin gerçek olduğuna inanırlar o zaman, bir gerçeklik, hatta bir deneyim – gerçekte yaşamış gibi sanki. Mitin ideolojik işlevini açığa çıkan bu tür bir okuyucudur.   

Mitler belirli aktörlerin ifadeleri olarak değil doğanın doğal sonucu olarak okunurlar. Bir açıklama veya harekete geçirilmiş bir ifadeden ziyade doğal sebep sağlayan olarak görülürler. İdeoloji ve anlamlama/göstermenin (signification) olmadığı ‘masum’ konuşma olarak okunurlar. Bir miti tüketmek göstergeyi (sign) tüketmek değildir, fakat imgeleri (image), amaçları ve anlamları tüketmektir. Dil veya imgelerin (image) taşımasıyla yeniden inşa edilmediğinden çağrışımlı /yan anlamlı mitlerin (connotative myth) gösterileni (signified) ‘gizlidir”. Söyleyiş okuyucuyu etkileyecek kadar inşa edilir fakat bu alımlama okuma anlamına gelmez.   

Mitin bu okunmasına göre, bir mit sadece miti masumca tüketen gerçek bir inanan olduğunda oluşur. Bu nedenle, mitlerin inşa ediciliğini tanıyan ve oynayan bir postmodern ‘ironik’ okuma daha sonraki yazarlar için kesin olarak yıkıcı addedilir. Kalıp yargıların (stereotip) ironik kullanımlarının nedeni bazen onların basit konuşlanmalarından farklılaştırılmasıdır. Ve neden, İnternet gibi alanlarda göstergenin (sign) ‘oyunu’ veya her kullanıcının benimsediği ve yeniden konuşlandırdığı göstergelerin (sign) farkında olduğu küresel kültürün okur odaklı modellerinde; göstergeler (sign) kapitalist, geleneksel, ırkçı vs. gibi konuşlansa bile bazen ilerici olarak görülür.

Barthes mitin, Althursserci yoruma benzer şekilde işlev yaptığını görmektedir. Gerçeğin bir ifadesi veya emri gibi onu alan kişiyi çağırmaktadır. Emrin içeriği öz (essence)  ile göstergeyi (sign) özdeşleştirmektedir. 

Gerçekten mitik göstergeler izleyiciler için hemen oracıkta yaratılmış gibi görünür. Mitteki kendi rollerini yapmak için oradalarmış izlenimini verirler. Onları yaratan veya neden olan tarih görünmez hale gelmiştir.

Mit dildeki parazittir. Kendi gücü için ilk göstergenin anlamını gerektirir fakat aynı zamanda koşula bağlılıktan ziyade tartışılmaz ve doğal görünmesini sağlayarak bu özgüllüğü reddeder. Daima düz anlamın (denotation) bir geriye kalanı vardır bu olmadan çağrışımlı/yan anlam (connotation) var olamaz.

Çağrışımlı/yan anlamın (connotation) bir şeyi doğallaştırabilmesi düz anlamın (denotation) bu kalıntısından dolayıdır. Kendini masum gösterebilmek için düz anlamın masumiyetine ihtiyacı varmış gibidir. Anlam böylece doğa ve kültür, düz anlam ve yan anlam arasında parçalanır.

Ayrıca boş dile (empty language) eğilimi vardır. Göstergeyi (sign) kendi bağlamından kaldırır, gösterenin (signifier) gösterilenle (signified) ilişiklenme sürecini gizler. Böylece göstergenin (sign) kendi zenginliğini ve özgüllüğünü çıkarır. Mitin işlevi tarihsel ve sosyal yapının ortaya çıkışının gerçekliğini boşaltmaktır. İlk gösterge tarihte ‘zengindir’. Mit onu tarihinden mahrum bırakarak ve farklı bir anlam taşıyan boş bir biçime dönüştürerek işlev görür.

Dünyayı dönüştürme gücü olarak “politik” bütün insan ilişkilerini kendi gerçek yapısında kuşatmaya başlarsa ondan sonra mit aktif olarak politikanın konuşmadan sıyrıldığı siyasetle ilgisini kesen konuşmadır.  Kullanım (veya yapma), yanlışlıkla doğa (veya var olma) olarak tanımlanır.

Tarihi bağlarının boşaltılması kendi içeriğindeki olguyu temsil etti. Gerçekte bağlamsal belirli bir eylem başka bir şeyi temsile götürür: zaman üstü, sonsuz bir varlık. Mitin ‘kavramı’ olarak isimlendirilir. Barthes olağan kelimelere –lık, -lik (-ness) ve –lık, -lik (-ity) ekleyerek ifade eder.

Bu boşluk aynı zamanda bir tür dolumdur da. Mit tarafından taşınan kavram sonsuz ve mutlak olarak görünür. Aslında mit tarafından taşınan kavram, bütün bir tarih ve bakış açısı olarak göstergeye (sign) yerleştirilir. Çok belirli bir grup okuyucuya konuşur. İşleviyle oldukça uyumludur. Örneğin, Cinsiyet, ırk veya sınıf hiyerarşisine iliştirilmiş belli kalıp yargılara (stereotip) geri götürür.

Mitin içine anlam olarak konulan şey, göstergenin (sign) kendisinin anlamından kalan şeylerine üzerinde daima fazladır. Bütün tarih veya bakış açısı, mitik göstergeyi (sign) gösteren (signify) kavramının içine konulur. Diğer taraftan imge (image) veya örneğin kendisi hemen hemen isteğe bağlı, tesadüfidir. Mitik imgeler (image) ve anlamlamaların/göstermelerin (signification) sürekli bir döngüsü vardır. Mitin işlevleri turnikeye benzer sürekli olarak göstergeler (sign) ve onların mitik anlamlarını yerleştirir. Gösterge (sign) boşaltılır böylece boş fakat dolu bir anlam (kavram) sunabilir.

Mitin sonucu olarak, insanları sürekli olarak gerçekte inşa edilmiş sistem olan yanlış doğa (false nature) içine sokar. Mitin göstergebilimsel analizi (semiotic analysis) mevcut sistemden sıyrılmış dil özgürlüğünü kuran ve sosyal gerçekliğin inşa edirliliğini ortaya çıkaran politik bir eylemdir. Koşullu, tarihsel, sosyal olarak inşa edilmiş kapitalist sistem ‘hayat’, ‘dünya’, ‘olduğu gibi’ gibi görünür gelir.

Mitlerin farkına varmanın bir yolu, temsil ettiği şeyler bakımından nasıl görüneceklerini dikkate almaktır. Örtüsü açılan gösteren (signifier) yönünden bakıldığında mit daima aşikardır. Örneğin; askerin gerçek anlatısı bilinirse veya dikkate alınılırsa siyah askerin imgesinin kullanımının mitik doğası aşikardır.

Mitin işleyişinin bir diğer hali, açıklayıcı (explanatory) veya çözümsel (analytical) düzeyi reddetmesidir. Gerçekleri ifade eder ve değerleri önerir fakat sosyal olguyu açıklamak için kuramları kullanmaz. Gerçekler açıklanacak mitler olarak değil kendi mevcudiyeti (self-present) olarak alınır. Onları açıklamadan gerçeklerin veya değerlerin ifadesi aldatıcı bir netlik verir apaçıkmış gibi görünmesini sağlar ve hiçbir şey söylemeden giderler.

Barthes, mitin genel 7 figür veya tekniklerini listeler:

1. Aşılama - Temel sorunlarının farkındalığını önlemek için bir kuruluşta biraz kötülüğü kabul etme. Örneğin; resmi polis pratiklerinin tacizci doğasını örtbas etmek için polislerin içindeki ‘birkaç çürük elmanın’ varlığını kabul etme

2. Tarihi kaldırma – sosyal olgu gibi sadece ‘var olma’ olarak görünmesini sağlama veya izleyicinin bakışı için orada olma, nedenselliği (causality) ve failliği (agency) yok etme. Örneğin, Neoliberalizme sıklıkla, politik stratejiden ziyade soyut ekonomik gereklilik veya ‘küreselleşme’ ve ‘modernleşme’ olarak bakılır.

3. Ötekinin (other) kendilik (self) ile özdeşimi (identification) – İçsel özelliklerin ötekinin üzerine yansıtılması. Örneğin, duruşmalarda insan doğasından kaynaklanan suça bakış açısına dayanarak olağandışı insanlara doğru yoldan sapan kendiliğin bir biçimi olarak davranma. Gerçek kişi, onların güdüleri ve anlamları bu durumlarda kopya edilir.

4. Totoloji – Dilin yetersizliğini (failure) bir şeyin özünü ifade etme olarak davranma – “Tiyatro, tiyatrodur”, “Racine, Racinedir” ve “çünkü, hepsi”. Barthes, bu aygıtın düşünmemek için bir  emir olduğuna inanır.

5. Neither-norism (Ne-ne de cilik) – Devinimsizlik ve kalıcılık ortak paydasında birleştirerek olgular arasındaki köklü farklılıkları reddetme. Üçüncü Yol (The Third Way) güncel bir örnektir.

6. Niteliğin nicelleştirilmesi – Türlerdeki farklılıklara, derecelerdeki farklılıklar gibi davranma

7. Gerçeğin açıklama olmaksızın (sebepsiz) ifade edilmesi – ‘Bunun yolu sadece budur’. ‘Sağduyu’ fikri gerçek arayışını belli bir noktada durdurma amacıyla emretmek için kullanılır.

* (Ç.N.) Tabloid gazete, diğer gazetelere nazaran boyut olarak küçük gazetelere denmesine karşın tabloid basın, okuyucunun ilgisini çekecek sansasyonel ve magazin haberleri veren gazeteler için kullanılmaktadır. Yazar metinde tabloid basından bahsetmektedir.

* Ceasefire sitesinin 30 Eylül 2011 tarihli çevrim içi yayınından alınarak çevrilmiştir.

Özgün metni okumak için:

https://ceasefiremagazine.co.uk/in-theory-barthes-2/